Hanes Plas Dinam

Adeiladwyd Plas Dinam ym 1872-73 ar gyfer Capten Offley Crewe-Read, oedd yn is raglaw y sir ac yn Ynad Heddwch.  Roedd yn un o ddisgynyddion y teulu Crewe hynafol o Sir Fflint a Sir Gaer.  Ni chafodd ei deulu fyw yno gan iddynt werthu’r adeilad ym 1884 ar ôl dioddef trafferthion ariannol.

Prynwyd Plas Dinam ym 1884 gan David Davies, Llandinam.  Er ei fod yn hanu o deulu gwerinol oedd yn ffermwyr-denantiaid i deulu’r Crewe-Reads, aeth David Davies ymlaen i gasglu cryn ffortiwn yn y chwyldro diwydiannol yng Nghymru.  Adeiladodd sawl rheilffordd cyn ailgyfeirio at y diwydiant glo yng Nghwm Rhondda, a hefyd adeiladu dociau’r Barri a ddatblygodd yn un o borthladdoedd prysuraf y byd bryd hynny.

Roedd David Davies wedi adeiladu Broneirion yn blasty iddo’i ym 1884 hun ar ochr arall y dyffryn i Blas Dinam.  Yna prynodd Blas Dinam yn gartref i’w unig fab Edward, ei wraig a’u tri phlentyn, David, Gwendoline a Margaret.  Bu farw Edward yn 48 mlwydd oed ym 1898 wedi iddo ddioddef o ddiffyg cwsg, ac efallai’r pwysau a ddaeth drwy etifeddu’r fath fusnesau mawrion a chyfoeth ei deulu.

Dilynodd David Davies yr ŵyr yn ôl traed gwleidyddol ei daid.  O 1906 hyd at 1929 bu’n Aelod Seneddol dros y Rhyddfrydwyr yn Sir Drefaldwyn.  Ymladdodd yn y Rhyfel Byd Cyntaf ac yn ddiweddarach bu’n gefnogwr brwd o Gynghrair y Cenhedloedd.  Ym 1932 sefydlodd Cymdeithas y Gymanwlad Newydd er ‘hyrwyddo cyfraith a threfn ryngwladol’.  Ysgrifennodd nifer o lyfrau ar yr hawl i ddefnyddio grym, yn benodol The Problem of the Twentieth Centuary (1930).  Gwnaeth waith da mewn sawl cyfeiriad gan gynnwys sefydlu hostelau i’r rhai oedd yn dioddef o’r ddarfodedigaeth a ddaeth yn gymorth i gael gwared â’r afiechyd difrifol hwn.  Adeiladodd y Deml Heddwch yng Nghaerdydd.  Ym 1932 fe’i hurddwyd yn Arglwydd Davies yn gydnabyddiaeth i’w gyfraniad at gymdeithas.

Mae dwy chwaer David, Gwendoline a Margaret yn adnabyddus am eu casgliad niferus o weithiau cynnar y Realwyr, yr Argraffiadwyr, a’r Ôl-Argraffiadwyr Ffrengig a gymynroddwyd ganddynt i Amgueddfa Genedlaethol Cymru, Caerdydd ym 1952 a 1963.  Eu cartref hwy oedd Plas Gregynog (aelod arall o Dai Hanesyddol).  Mae eu casgliad o waith celf yn cynnwys peintiadau gan Renoir, Monet, Manet, Van Gogh a Cézanne a cherfluniau gan Rodin, Degas ac eraill.  Mae’r Casgliad y Chwiorydd Davies yn dystiolaeth nodedig o’u gwerthfawrogiad arloesol mewn gwaith celf, nid yn unig am eu bod yn ferched oedd yn casglu’r fath weithiau ond hefyd am eu bod yn cefnogi gwaith artistiaid mewn arddull oedd ar y pryd gan fwyaf wedi’i ddiystyru.

Ym 1910 priododd David ei wraig gyntaf Amy Penman a ganwyd dau blentyn iddynt David Michael Davies (a elwid yn Mike) a Marguerite Elizabeth.  Priododd Mike â Ruth Eldrydd Dugdale a chawsant ddau fab.  Daeth Mike yn Arglwydd Davies ar farwolaeth ei dad.

Am gyfnod byr wedi’r ail ryfel byd, adleoliwyd Ysgol Gordonstoun o’r Alban i Blas Dinam er diogelwch y disgyblion.  Defnyddiwyd y tŷ hefyd yn Goleg Amaethyddol am gyfnod wedi’r rhyfel.

I bob diben, etifeddwyd y tŷ gan y Fonesig (Eldrydd) Davies pan laddwyd ei gŵr Mike yn ymladd yn yr Iseldiroedd ym 1944.  Bu ei thad-yng-nghyfraith farw’n gynharach yr un flwyddyn.  Tra ei bod hi’n magu ei dau fab ar ei phen ei hun yn Llwynderw yn y pentref cymerodd hi’r cam mawr o ddychwelyd yn ôl i Blas Dinam ym 1956 gyda’i meibion, David a Jonathan.

Roedd David wedi olynu’i dad fel y trydydd Arglwydd Davies prin ddyddiau cyn ei ben-blwydd yn bedair oed ac wedi marwolaeth ei fam yn 1966 aeth i fyw i Blas Dinam.  Priododd Bea yn 1972 a magwyd eu pedwar plentyn, Eldrydd, Daniel, Lucy a Ben ym Mhlas Dinam.

Yn 2001 difrodwyd llawr uchaf y tŷ gan dân erchyll, a thros gyfnod o ddwy flynedd ailadeiladwyd rhannau o’r to a’r adeilad ac ailaddurnwyd llawer o’r tŷ.

Yn 2011 penderfynodd yr Arglwydd a’r Fonesig Davies cyfredol symud o Blas Dinam a mynd i fyw i gartref llai.  Daeth Eldrydd a’i theulu yn ôl o Awstralia er mwyn rhedeg Plas Dinam fel busnes.  Roedd y gwyliau cyntaf yno wedi’i drefnu ond ychydig ddyddiau wedi iddynt gyrraedd yn ôl ym mis Mehefin 2012.

Gan fyw mewn rhan o’r tŷ yn unig, bu Eldrydd a Tyson yn gosod Plas Dinam yn fan gwyliau.  Y gwelliant cyntaf wnaethon nhw oedd adnewyddu ‘fflat’ ar lawr cyntaf un asgell y tŷ iddyn nhw gael byw ynddo.  Wedi cyfnod byr, newidiwyd yr ystafelloedd hyn yn ôl i fod yn ystafelloedd gwely ac ystafelloedd ymolchi.  Wedi iddynt dderbyn caniatâd cynllunio gan CADW, addaswyd ystafelloedd gwely eraill yn ystafelloedd ymolchi gan gynyddu nifer yr ystafelloedd ymolchi oedd yn y tŷ o 5 i 10.

Daeth rhagor o welliannau yn sgil hyn oll, gan gynnwys addurno’r ystafelloedd, gosod dodrefn newydd yno a sefydlu amgueddfa fechan.  Gwelliant allweddol yn 2013 oedd cael gwared â’r boeler nwy a gosod boeler bio-màs yn ei le.  Mae’r boeler newydd hwn yn llosgi naddion pren o’r stad leol.  Daeth Tyson o hyd i hen bopty bara dan do ger y drws cefn.  Cafodd y syniad gwych o’i ddefnyddio yn bopty pizza a bu hyn yn llwyddiant mawr.  Mae llawer o’r gwesteion yn mwynhau eu hunain wrth greu a bwyta pizzas blasus tu hwnt o’r popty coed hwn!

Derbyniwyd trwydded i gynnal priodasau yn 2013 a bu’r nifer fach o briodasau a fu yno bob blwyddyn yn gymorth i’r busnes gwyliau.  Y drefn arferol oedd llogi pebyll mawr neu dipis ar y lawnt eang ar gyfer cynnal y neithior.  Gwelodd Eldrydd a Tyson bod cyfle i ddefnyddio ardal y stablau oedd â tho gwydr iddo yn hytrach na phabell y tu allan ac yn 2014-15 dechreuwyd ar y gwelliannau i wireddu hyn.  Cynhaliwyd y briodas Stablau gyntaf ym mis Awst 2015 ac roedd yn llwyddiant ysgubol!  Wedi hyn, cynyddodd nifer y priodasau’n gyflym.  Ychwanegwyd cyfleusterau eraill megis toiledau a chegin arlwyo yn 2017, gyda chwmni saethu yn defnyddio’r Stablau ar gyfer lluniaeth yn ystod y tymor saethu.

Yn 2017 dechreuodd Tyson ar adnewyddu’r Porthdy er mwyn gallu darparu rhagor o le i’r gwesteion priodas.  Y project nesaf oedd addasu Llofft y Chauffeurs uwchben y Stablau, lle’roedd holl ffeiliau’r stad, y cyfrifon a’r llythyrau o 1900 hyd at 1956 wedi eu cadw.  Buan y sylweddolodd Eldrydd a Tyson bod archifo’r holl ffeiliau yn ormod o dasg iddyn nhw, felly gyflwynwyd y rhain i’r Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth ( a adeiladwyd, gyda llaw, gan Edward Davies) i’w harchifo.  Yno y maent ynghyd ag archifau y ddau David Davies.  Codwyd trawstiau a nenfydau isel y Llofft ac o ganlyniad roedd yr holl le i’w weld yn llawer mwy!  Newidiodd Tyson y lle gan greu cegin, dwy ystafell gysgu a dwy ystafell ymolchi a gorffennwyd y gwaith yn gynnar yn 2020.

Bu cynnydd mawr yn nifer y priodasau ac yn 2020 penodwyd rheolwr priodasau i ymuno â’r tîm trefnu.  Gosodwyd do gwydr clir newydd nad oedd yn gollwng dŵr uwchben y stablau.  Yna bu rhaid wynebu’r pandemig ac fe ddiddymwyd neu ohirio pob priodas y flwyddyn honno.  Yr unig incwm bryd hynny oedd yr hyn a gafwyd drwy osod y Porthdy a’r Llofft i ymwelwyr!

Tebyg oedd hi hefyd ar ddechrau 2021, ond o’r diwedd, o fis Mehefin 2021 ymlaen gellid cynnal priodasau unwaith yn rhagor.  Wedi iddynt brynu pabell fawr ymestynnol roedd yn bosibl cynnal seremonïau yn yr awyr agored yno ac yn y Stablau hefyd.  Roedd y busnes yn ôl er ei draed er bod symud ymlaen o gyflwr segur am 20 mis i gyfnod o waith prysur yn dipyn o her.

Gan fod nifer y priodasau wedi cynyddu o flwyddyn i flwyddyn ers hynny, mae nifer y gwelliannau wedi cynyddu hefyd, yn ogystal â maint y tîm trefnu.